Đánh giá lại vai trò của lợn trong truyền bệnh Virus Viêm Não Nhật Bản (JEV)

31-07-2025

1. Giới thiệu

Virus viêm não Nhật Bản (Japanese Encephalitis Virus – JEV) là một virus RNA sợi đơn, có vỏ bọc, thuộc chi Flavivirus, họ Flaviviridae. Phần lớn các virus thuộc chi này là virus truyền qua vector chân đốt, chủ yếu là muỗi. Chu trình truyền bệnh yêu cầu sự hiện diện đồng thời của loài muỗi có khả năng truyền bệnh (vector competent) và vật chủ có khả năng tạo ra mức virus huyết đủ cao để lây ngược lại cho muỗi khi bị đốt.

Trong chu trình truyền bệnh của JEV, lợn và các loài thủy cầm hoang dã (đặc biệt thuộc họ Ardeidae) đóng vai trò là vật chủ chính. Mặc dù nhiều loài động vật có vú và chim khác có thể bị nhiễm JEV (ví dụ: bò, ngựa, dê, chó, dơi và người), hầu hết đều được coi là vật chủ ngẫu nhiên hoặc vật chủ không truyền bệnh (dead-end hosts).

Đáng chú ý, các nghiên cứu gần đây đã phát hiện khả năng lây truyền JEV qua đường không qua vector, đặc biệt là qua tiếp xúc trực tiếp giữa các cá thể lợn thông qua dịch tiết miệng – mũi. Phát hiện này cho thấy sinh thái học của JEV phức tạp hơn so với hiểu biết trước đây và nhấn mạnh vai trò trung tâm của lợn không chỉ trong chu trình truyền bệnh có sự tham gia của muỗi mà còn trong truyền bệnh không qua vector.

2. Bệnh viêm não Nhật Bản ở lợn

Lợn đóng vai trò quan trọng trong chu trình truyền bệnh do: (i) có tốc độ sinh sản và thay thế đàn nhanh, duy trì liên tục quần thể cảm nhiễm; (ii) là đối tượng hút máu ưa thích của muỗi Culex; (iii) Mô hình chăn nuôi nhỏ lẻ, xen kẽ với khu dân cư, tạo điều kiện cho lây truyền giữa động vật và người.

Lợn được xem là vật chủ khuếch đại chính của JEV do khả năng tạo ra mức virus huyết cao, tuy nhiên, biểu hiện lâm sàng ở lợn thường nhẹ và phụ thuộc vào độ tuổi.

Lợn con có thể xuất hiện triệu chứng thần kinh như run chân, mất thăng bằng, giảm tăng trưởng, nhưng tỷ lệ tử vong thấp. Thực tế, tại các vùng lưu hành JEV, biểu hiện lâm sàng thường không rõ ràng do có sự bảo vệ từ kháng thể mẹ.
Lợn nái mang thai có thể bị ảnh hưởng nghiêm trọng về sinh sản:
- Gây sảy thai, thai lưu hoặc thai chết khô;
- Lợn con sinh ra yếu, dị tật;
- Nguy cơ cao nhất khi nhiễm trong 60–70 ngày đầu thai kỳ;
- Lợn đực cũng có thể bị viêm tinh hoàn, ảnh hưởng đến chất lượng tinh trùng, nhưng thường hồi phục hoàn toàn.

Trước đây, các vụ dịch JEV ở Nhật Bản (trước 1970) từng gây tổn thất lớn cho ngành chăn nuôi lợn với tỷ lệ sảy thai ở lợn nái chưa tiêm phòng lên tới 40–53%.

Hiện nay, không có vaccine JEV thương mại được sử dụng rộng rãi trên lợn. Một số vaccine sống giảm độc lực chỉ được cấp phép hạn chế tại Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc. Dù tiêm phòng cho lợn có thể giúp giảm triệu chứng và virus huyết, nhưng không thể thay thế cho việc tiêm phòng ở người vì:

Đàn lợn thay đổi nhanh, khó duy trì miễn dịch bền vững;
Khó khăn về logistics và chi phí tiêm phòng quy mô lớn;
Chu trình truyền bệnh vẫn có thể duy trì thông qua chim hoang dã.

Sự nhân lên và biểu hiện thần kinh của JEV trên lợn

Sau khi xâm nhập cơ thể, virus JEV lan rộng qua hệ thống tuần hoàn và có thể xâm nhập vào hệ thần kinh trung ương. Tuy nhiên, không giống như ở người hay chuột, JEV hiếm khi gây bệnh lý thần kinh nghiêm trọng hoặc tử vong trên lợn. Các dấu hiệu thần kinh ghi nhận bao gồm:

Viêm não không sinh mủ: có hiện tượng thâm nhiễm tế bào lympho quanh mạch, tổn thương và thoái hóa tế bào thần kinh;
Viêm não nhẹ xuất hiện ở lợn non ≤9 tuần tuổi sau 5 ngày nhiễm virus.

RNA virus có thể vẫn được phát hiện trong não và amidan đến 28 ngày sau nhiễm, ngay cả khi lợn đã hồi phục và có kháng thể trung hòa.

3. Virus huyết – yếu tố chính trong truyền bệnh qua vector

Các nghiên cứu thực nghiệm đã chứng minh rằng lợn có thể bị nhiễm JEV genotype I và III qua các con đường: tiêm tĩnh mạch, tiêm dưới da, tiêm trong da và nhỏ mũi. Mức virus huyết đạt đỉnh trong 1–5 ngày đầu sau nhiễm, với tải lượng virus lên tới 10⁶ PFU/mL – đủ để truyền sang muỗi Culex tritaeniorhynchus.

Hình 1. Quá trình nhiễm virus viêm não Nhật Bản (JEV) ở lợn

Sau khi Lợn bắt đầu bị nhiễm JEV (qua muỗi hoặc tiêm) đến ngày thứ 3 (3 DPI): lượng virus huyết đạt đỉnh, virus lan truyền trong cơ thể, xâm nhập hệ thần kinh; bắt đầu xuất hiện dấu hiệu lâm sàng cấp không đặc hiệu (sốt, mệt mỏi). Từ ngày thứ 2-9 DPI, virus bài thải qua dịch mũi, cho thấy nguy cơ lan truyền qua đường hô hấp. Sau 10 DPI, một số lợn xuất hiện mất điều hòa vận động chân sau là dấu hiệu tổn thương thần kinh. Từ 28–46 DPI, ghi nhận nhiễm dai dẳng, virus vẫn tồn tại trong cơ thể.

4. Đào thải virus JEV qua dịch miệng – mũi: Lây truyền không qua vector?

Ngoài đường truyền qua muỗi, JEV có thể được thải ra qua dịch tiết miệng – mũi ở lợn nhiễm. Các nghiên cứu cho thấy lợn khỏe có thể nhiễm JEV khi tiếp xúc trực tiếp (mũi – mũi) với lợn đang đào thải virus, dù với liều rất thấp (~10 TCID₅₀). Thời gian đào thải virus qua dịch tiết có thể kéo dài tới 14 ngày – lâu hơn thời gian tồn tại virus huyết.

Kỹ thuật thu mẫu bằng dây thừng treo trong chuồng đã chứng minh hiệu quả trong thực địa. Các nghiên cứu tại Campuchia và khu vực Đông Nam Á cho thấy hình thức lây truyền trực tiếp có thể xảy ra song song với lây truyền qua vector, đặc biệt trong mùa không có muỗi.

Hình 2. Chu trình truyền bệnh của virus viêm não Nhật Bản (JEV),

Các mắt xích quan trọng trong sự lan truyền và vai trò của các loài khác nhau: (1) Amplifying hosts (Vật chủ khuếch đại) bao gồm lợn và chim họ diệc (Ardeid birds); (2) Mosquito vectors (Muỗi truyền bệnh); (3) Dead-end hosts (Vật chủ ngõ cụt- vật chủ không truyền bệnh)

5. Kết luận

Lợn đóng vai trò then chốt trong chu trình truyền JEV không chỉ thông qua muỗi truyền bệnh mà còn có khả năng truyền virus qua tiếp xúc trực tiếp bằng dịch tiết. Điều này làm thay đổi quan điểm truyền thống về sinh thái học của virus JEV và chỉ ra rằng sự kiểm soát dịch bệnh cần xem xét cả hai con đường lây truyền.

Cần đẩy mạnh các biện pháp giám sát virus JEV ở lợn bằng kỹ thuật thu mẫu không xâm lấn (ví dụ: dây thừng), đồng thời mở rộng nghiên cứu về sự tồn tại của virus trong mô và đánh giá toàn diện các yếu tố sinh thái ảnh hưởng đến các hình thức truyền bệnh.

Nguồn: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9146973/